Review Out of Office by Janna Reinsma | De Volkskrant
In de video-installatie van Pilvi Takala wordt denken als subtiel verzet gezien
Wekelijks bespreken we een kunstwerk dat nú om aandacht vraagt. Deze week: The Trainee van Pilvi Takala.
‘Liever niet’, is het antwoord van de klerk Bartleby, als hem gevraagd wordt zijn eenvoudige kantoorwerk te doen. ‘I would prefer not to.’
Met deze ongrijpbare woorden weigert de hoofdpersoon dienst in De klerk Bartleby – Een verhaal van Wall Street (1853) van Herman Melville, en dat doet hij niet eenmalig, maar definitief. Het enige wat hij nog doet, is iets ‘liever niet’ willen, tot stomme verbazing van zijn baas en onvrede van de andere bedienden.
Dat niet werken op het werk niet de bedoeling is, weet iedereen. Bartleby’s baas vindt het bevreemdend, maar voelt ook fascinatie en mededogen, waardoor de klerk mag blijven en geleidelijk een steeds eigenaardiger kantoorschim wordt.
Dat is de Finse kunstenaar Pilvi Takala tijdens haar traineeship bij een Fins filiaal van Deloitte niet gegund. In haar video-installatie The Trainee (2008), nu te zien op de heerlijke expositie Out of Office – This Isn’t Working for Us in Impakt in Utrecht, is te zien hoe ze drie dagen als trainee doorbrengt bij Deloitte. Ze heeft zichzelf gefilmd met een verborgen camera. Op de eerste dag doet ze ogenschijnlijk niets in een zielloze kantoortuin. Op de tweede dag zit ze voor zich uit te staren in een kale bedrijfsbibliotheek. En op de derde staat ze stil in de lift. Urenlang.
Als mensen vragen wat ze aan het doen is, zegt ze: ‘Ik ben gewoon een beetje aan het denken.’ Of: ‘Soms is het goed het werk gewoon in je hoofd te doen.’ In de lift vertelt ze dat ze altijd zo goed kan denken in de trein, en wil kijken of het in de lift ook zo goed gaat.
Het is een verrukkelijk, ongemakkelijk sociaal experiment. Soms verstrakken de gezichten van de mensen. Anderen vallen even stil bij zo’n antwoord. Als mensen met twee of meer zijn, wordt er wat sneller gelachen, of een grapje gemaakt. Bijvoorbeeld als ze van lift wisselt. ‘Andere lift’, merkt een voorbijganger op. ‘Same business’, zegt zij.
Al gauw worden er intern verbaasde, geërgerde en licht verontruste mails rondgestuurd, die ook in de video worden vertoond. Sommige mensen willen niet meer bij haar in de lift. Iemand mailt: ‘Haar antwoord is dat ze denkwerk doet en/of over haar eigen dingen nadenkt. De mensen bij de belastingafdeling vonden dat niet alleen vreemd en grappig, maar ook een beetje eng.’ Een ander laat een voicemail achter bij een leidinggevende: ‘Mensen verspillen belachelijke hoeveelheden tijd aan het speculeren over waarom ze dit doet. Kunnen we haar niet wegkrijgen? Het is duidelijk dat ze mentaal niet helemaal in orde is.’
Het heeft iets onbedaarlijk grappigs dat denken, of doen-alsof-je-denkt, subtiel verzet kan zijn. Vloeken in de kerk van de productiviteit. Suggereert ze soms dat al die anderen, die langs haar snellen van de ene naar de andere belangwekkende meeting, niet denken?
Takala is niet de eerste denkende mens die verbaast en ontregelt. Ook Socrates stond graag lange tijd stil om diep na te denken, waarbij zich vaak een nieuwsgierige menigte om hem heen vormde: wat zou de oude wijsgeer nu toch aan het denken zijn?
En is ook het beroemde bronzen beeld De denker (1904) van Rodin niet eigenlijk nogal verbazingwekkend? Deze in gepeins verzonken man geldt als toonbeeld van filosofische creativiteit, van ongekende genialiteit en denkkracht. Toch is zelden iemand in het wild aangetroffen die in deze moeilijke pose nadenkt – en al helemaal niet naakt.
Misschien ziet een denkend mens er dan toch eerder uit als een jonge Finse vrouw in een bedrijfslift, die met haar gedenk de radertjes in de bovenkamers van omstanders doet kraken, als waardig erfgenaam van Socrates en Bartleby.
