Onder deskundigen is grote onzekerheid ontstaan over het uitblijven van overtuigende modellen voor de groei van steden. Groot was de schok toen nog geen twee jaar geleden het prestigieuze Dubai als ontwikkelingsmodel voor de vrije markt, een kaartenhuis bleek te zijn. Na een surseance van betaling en een nog net afgewend faillissement staat ongeveer een kwart van alle bouwkranen (30.000 van de ongeveer 125.000) stil. Vanwege financiële en juridische problemen kan de stad niet meer bijdragen aan de snelle wereldwijde stedelijke groei, wat een acute golf laagbouw dreigt op te leveren die door haar geringe dichtheid een directe bijdrage aan de klimaatcrisis kan veroorzaken.

Onlangs is twijfel gerezen over de groeibestendigheid van de Chinese vastgoedmarkt; een potentieel nog veel omvangrijker probleem. Begin augustus is door Chinese media een gerucht bekend geworden dat 64.5 miljoen elektriciteitsmeters in Chinese steden over een periode van 6 maanden een nul-gebruik lieten zien – een bericht dat door de betroffen energiebedrijven onmiddellijk in krachtige bewoordingen is ontkend. Want dit getal zou betekenen dat ongeveer 200 miljoen nieuwkomers in de snelgroeiende steden niet in de voor hun huisvesting bedoelde appartementen terechtkomen, maar zich gedwongen door de hoge kosten onttrekken aan de vastgoedmarkt en zich in informele wijken in en rond de stad vestigen. Een scenario dat maar al te bekend is in de vele mega-cities in het minder van bovenaf gestuurde deel van de wereld.

Experts van de Verenigde Naties kijken met toenemende bezorgdheid naar de explosieve groei van nieuwe steden – een groei die meer en meer gemeen heeft met een uit de hand gelopen virusinfectie, nu deze zich grotendeels buiten de gecontroleerde vastgoedmarkt om ontwikkelt. Alternatieven zijn echter nauwelijks beschikbaar of weinig doordacht, wat op zichzelf weer een groot risico met zich meebrengt ten aanzien van de belangrijke keuzes en investeringen die nu gemaakt moeten worden. Eén van de mogelijke scenario’s – overigens maar voor een kleine elite beschikbaar – waarover gedacht wordt is het inrichten van zogenaamde gated communities op zee. Nog verder gaat het plan van een aantal wetenschappers om de stedelijke ervaring vergaand te digitaliseren, waardoor veel meer inwoners op een kleiner oppervlak toch een ‘stadse’ beleving kunnen hebben, zonder dat daarvoor de hoge investeringen behoeven te worden gedaan.

Intussen pleit de Wereldbank, na jarenlange promotie, en in sommige gevallen zelfs het afdwingen, van de vrije markt, tegenwoordig in toenemende mate voor het tegendeel. Microkredieten en ‘van onderop ontwikkeling’ worden nu gezien als een realistisch en werkbaar alternatief voor het aanzwengelen van economie en welvaart. Naast de grote gecontroleerde economieën zoals die van China en de uit de hand gelopen utopie van de vrije markt, zijn er over heel de wereld kleinschalige alternatieve economieën en leefgemeenschappen ontstaan, soms gedreven door armoede, soms door een afkeer van de heersende politiek of de consumptiemaatschappij. Hoewel deze ontwikkeling over het algemeen op veel sympathie kan rekening, plaatsen deskundigen ook hierbij vraagtekens. Niet zelden manifesteren deze nieuwe gemeenschappen – of het nu gaat om gated communities voor de superrijken of ‘terug naar de natuur’-gemeenschappen van teleurgestelden in de welvaartsmaatschappij – als ware autarkiën. De autarkie, een combinatie van volledige zelfvoorziening en het economisch, politiek en maatschappelijk afsluiten van de rest van de wereld, lijkt een sta- biel alternatief, maar de recente geschiedenis heeft aangetoond dat een aantal autarkische experimenten zoals Albanië, verre van bestendig zijn. En wat moeten we denken van groepen die zich met dezelfde argumenten als hippies in Californië, geheel zelfvoorzienend, maar ook zwaar bewapend hebben teruggetrokken in de bossen van de Verenigde Staten?

De urgentie van deze problematiek is zodanig, dat het Utrechtse Impakt Festival onder de noemer Matrix City recentelijk door een groep experts is gekaapt. De relatief veilige paraplu van een cultureel festival biedt een podium waarop de ontwikkelingen kunnen worden geïnventariseerd en in een onafhankelijke en open setting aan de orde worden gesteld.